Tussen heden en morgen
- Auteur: Jenny Erpenbeck (Duitsland)
- Soort boek: Duitse roman
- Origineel: Aller Tage Abend (2012)
- Nederlandse vertaling: Elly Schippers
- Uitgever: De Geus
- Verschijnt: 25 september 2025
- Omvang: 272 pagina’s
- Uitgave: paperback / ebook / luisterboek
- Prijs: Prijs: € 22,99 / € 13,99
- Boek bestellen bij: Boekenwereld / Bol / Libris
Jenny Erpenbeck Tussen heden en morgen recensie van Tim Donker
Het begint ermee dat een baby sterft.
Een baby gaat dood, en alles begint.
Het is waar het uiteenvallen begint.
Een man die tot voor kort vader was, neemt de boot naar Amerika.
Een vrouw die tot voor kort moeder was, ziet geen andere oplossing dan haar lichaam te verkopen.
Een moeder die tot voor kort oma was, blijft alleen achter.
Een opa en een oma die tot voor kort overgrootouders waren, gaan dood.
Een baby gaat dood en een familie valt uiteen. Dat is hoe dingen gaan.
Tenzij de dingen anders gaan. De dingen hadden altijd anders kunnen gaan, immers. Misschien had de baby gered kunnen worden met een handvol sneeuw, misschien had de moeder de tegenwoordigheid van geest gehad daaraan te denken, misschien was het kind blijven leven, misschien had de familie helemaal niet uiteen hoeven vallen.
Het had gekund.
Dan werd de baby een meisje, en oudste zus, want waarom zou er geen twede meisje gekomen zijn, dan zou de vader misschien zijn overgeplaatst naar Wenen, het had allemaal gekund, een jong gezin in Wenen, het meisje zou zijn opgegroeid tot puber, tegen een achtergrond van oorlog en armoede en ellende, en dan nog de kloterij waar elke puber in elk tijdsgewricht tegenaan loopt, misschien zou het teveel zijn, misschien zou ze, terugkomend van haar oma, inmiddels ook in Wenen, gevlucht vanwege de oorlog, haar Joodse oma, de oma die ze van haar moeder nooit mocht zien, de oma die ze wilde leren kennen, de oma die op die cruciale dag niet thuis was, zodat het meisje, het jonge arme kwetsbare droevige verloren pubermeisje onverrichte zake terugkeerde in de stad en een al even verdrietige jongeman tegen het lijf liep, een jongeman met een Mauser en zonder een reden om te blijven leven, misschien zou een overeenkomst gesloten worden, noemt het een suïcidepact, en de baby zou als veertienjarig meisje alsnog sterven.
Tenzij de dingen anders gingen. Want dingen kunnen anders gaan.
Misschien was de oma wel thuis geweest, en was het meisje bij haar oma op bezoek gegaan, en niet in de buurt gekomen van een treurige jongeman met een Mauser op zak. Misschien zou het niet gevroren hebben die dag zodat de gladheid het meisje niet genoopt had een andere route te volgen dan gewoonlijk. Misschien had de vader van de jongeman de la waarin hij zijn Mauser bewaarde naar behoren afgesloten. Misschien was de jongeman niet gedumpt geweest door zijn vriendin en was alles goed geweest voor hem.
Het had gekund.
Dan werd het meisje een vrouw die, misschien, toetrad tot de Communistische Partij van Oostenrijk, en via Praag naar Moskou emigreerde, en daar een grotere of kleinere rol speelde in de Partij, maar het is de dertiger jaren, het is de tijd van Stalin, overal verdachtmakingen, alles altijd onder druk, iedereen altijd op zijn hoede, alles wat je zegt, zelfs tegen vrienden, kan later altijd tegen je gebruikt worden, misschien zou de vrouw onder verdenking van trotskistische sympathieën (ja stel je voor dat je het fucking communisme fucking democratisch zou willen maken, dat kan nooit de bedoeling zijn) opgepakt worden, in een of ander stalinistische gevangenis gesmeten worden om daar dood te vriezen.
Tenzij de dingen anders waren gegaan.
De bureaucratische rompslomp had anders kunnen lopen. Een van haar kameraden had hun vroegere vriendschap indachtig kunnen zijn en haar amnestie kunnen gunnen. Het verplichte arrestatiequotum had gehaald kunnen zijn voor zij aan de beurt was, of misschien alweer afgeschaft kunnen zijn. Iemand had per vergissing haar echte naam, Hofmann, gebruikt kunnen hebben, in plaats van Fahrenwald, de naam die op de valse Duitse pas stond waarmee ze de Sovjetunie was binnengekomen, zodat ze op een andere stapel was terecht gekomen, en niet gearresteerd, en niet doodgevroren, maar geëmigreerd, uiteindelijk, naar Berlijn.
Het had gekund.
Misschien zou ze tijdens haar omzwervingen doorheen de Sovjetunie zijn bezwangerd door een Russische dichter, misschien zou ze als alleenstaande moeder met haar jonge zoon in Berlijn wonen, misschien zou ze in de DDR successen vieren als schrijfster van socialistische romans en toneelstukken, misschien zou dat haar leven zijn tot ze op haar zestigste ofzo van de trap zou vallen, haar nek breken, overlijden.
Tenzij de dingen niet zo gingen.
Misschien had ze haar rechtervoet neergezet in plaats van haar linker, misschien zou ze vijf minuten later en in andere staat van de trap zijn gegaan, misschien struikelde niet, misschien was ze blijven leven.
Het zou zomaar kunnen.
De zoon, inmiddels volwassen, inmiddels zelf een ouder, inmiddels bij zijn eigen gezin, zou met lede ogen toezien hoe zijn moeder oud werd, en dan nog ouder, vergeetachtig en dan nog vergeetachtiger, aftakelend, beetje bij beetje, eerst nog in haar eigen huis en later in het bejaardentehuis waar hij haar zeer tegenin zijn goesting naartoe had gebracht omdat zijn vrouw er niet op zat te wachten om haar schoonmoeder in huis te nemen.
En dan, kort naar haar negentigste verjaardag, zou de baby, zou het veertienjarig meisje, zou de vrouw, zou de zestiger, dan toch echt, eindelijk, sterven.
Is wat het is. In Tussen heden en morgen.
Alles geplaatst tegen een achtergrond van de geschiedenis van de twintigste eeuw. Koninkrijk Galicië (dus niet de gelijknamige streek in Spanje) (daar ben ik als kind veel geweest) (in de streek in Spanje); Donaumonarchie; Oostenrijk-Hongarije; eerste wereldoorlog; Spaanse Griep; Stalin; Hitler; tweede wereldoorlog; Sovjetunie; communisme; DDR; socialisme; val van de Muur – het komt allemaal lang. Maar het lijkt me niet het wezen te zijn van deze roman.
Het wezen van deze roman is – is ja, is wat?
Langste tijd peinsde ik, en langste tijd peinsde ik ernaast.
Eerst dacht ik dat het ging om determinisme, predestinatie, misschien iets dat zelfs het onderwerp had kunnen zijn van een flauwe hollywoodfilm.
Een baby sterft ofnee wordt gered maar sterft prematuur als jong meisje.
Een jong meisje sterft ofnee wordt gered maar sterft prematuur als vrouw midden in haar leven.
Hum.
Ja.
Als het in een ergens geschreven bedoeling vastligt dat je jong zult sterven, zul je ook jong sterven.
Maar als zestiger van de trap pleuren?
Als negentiger doodgaan in het bejaardentehuis?
Dat staat niet op één lijn met de dood van een baby of de (zelfgezochte) dood van een veertienjarige.
Of ook dacht ik eraan dat de dood soms misschien beter is.
Gered zijn van de dood ben je, maar gered voor welk leven?
Een eind aan de gedachte dat het altijd beter is te leven dan te sterven. Tussen heden en morgen als antinatalitische roman?
Ik dacht. Even.
Maar er worden een beetje teveel kinderen geboren hier, en het leven dat de hoofdpersoon leidt in Berlijn is best een goed leven, en anderen leiden goede levens, en het is niet alles kwaad daar.
Ploeteren is het wel.
Het leven is ploeteren, en het gaat teloor waar je bij staat.
De scenes in het bejaardentehuis spreken boekdelen. “De recreatieruimte is vol wensen’; iedereen wenst van alles nog één keer te kunnen, maar niemand kan. Al dat verleden, dat daar ligt, nu onbereikbaar ver. Al die aftakelende, dommelende, oude mensen.
Misschien gaat het over muren.
Echte muren, zoals de Berlijnse, ook in Kairos al zo aanwezig, maar ook de muren die maken dat mensen nooit echt nader tot elkaar kunnen komen. Altijd is er onbegrip, onvermogen, altijd zijn er geheimen, altijd is er antisemitisme, klassenverschil, machtsstrijd, seksisme, onwil. Altijd zijn er barrières die nooit geheel beslecht kunnen worden.
Misschien is het dat.
Dat, en de taal. Het ritme, de herhaling, de perspectiefwisselingen, de verschuivingen, soms is het niet duidelijk wie er aan het woord is of wat er überhaupt gezegd wordt, soms zweef je als lezer in het luchtledige.
Daarmee is Tussen heden en morgen geen voelgoedroman. Niet hoopvol, niet troostrijk. Maar wel verpletterend, hartverscheurend en ongekend bloedjemooi. Erpenbeck laat de taal zingen, de wind blaast hier doorheen de zinnen gelijk door draden. Aardehoorns en elektronische drones. Voor een schrijver is dat niks om je voor te schamen toch zeker!
Flaptekst van de roman van Jenny Erpenbeck
In het stadje Brody sterft aan het begin van de twintigste eeuw een joodse baby. Of toch niet? We zien haar in het volgende hoofdstuk terug als jonge vrouw in Wenen, vlak na de Eerste Wereldoorlog. Daar sterft ze. Of toch niet?
Steeds opnieuw laat Jenny Erpenbeck haar hoofdpersoon doodgaan en toch weer verder leven. Via die mogelijke levens vertelt ze de geschiedenis van de hele twintigste eeuw.
Tussen heden en morgen is een aangrijpende moderne klassieker over leven, dood en toeval van de auteur van Kairos.
Jenny Erpenbeck is geboren op 12 maart 1967 in Oost-Berlijn de voormalige hoofdstad van de DDR. Sinds 1999, toen haar literaire debuut verscheen heeft ze ruim tien boek gepubliceerd. Zonder twijfel is Kairos de roman uit 2021 en waarvoor ze de International Booker Prize ontving, haar bekendste boek.